نگاهي به كتاب «مقدمه اي بر مستند»

يك متن مرجعِ ساختارگرا در سينما
 

مقدمه اي بر فيلم مستند نوشته بيل نيكولز و ترجمه محمد تهامي نژاد بي ترديد، يكي از سه ترجمه بسيار مفيد و راه گشا به زبان فارسي است كه در تاريخ سينماي مستند ما در ايران منتشر شده است. البته چنانچه كتاب درسي سينماي مستند دكتر نفيسي را كه اساساً ترجمه اي از متون مستعد انگليسي در زمينه سينماي مستند است، اقتباس به حساب مي آوريم.
1. اهميت اين كتاب در چيست؟ به نظرم مهم ترين خصوصيت از نظر آقاي تهامي نژاد، احاطه كامل ايشان به زبان موضوعي است كه براي ترجمه برگزيده شده و با توانايي و دقت علمي به خوبي به ارائه طبقه بندي ساختاري و انتقال مفاهيم و اصطلاحات نيكولز برآمده است. طبقه بندي هاي تماتيك و ساختاري براي شناخت سينماي مستند، غالباً در تصوري فني و معنايي و شكلي كه از متن ها به ما ارائه مي دهند با مشكل انتقال مقصود نويسنده روبه رو شده و گرفتار دشوارسازي مفهومي و گيجي خوانندگان مي گردند. در كتاب جز اصطلاح شيوه اجرايي كه براي performative برگزيده شده، هيچ گزاره و اصطلاح مبهم و يا نارسا در ارتباط با مفهوم سازي در زبان فارسي از نظر من وجود نداشته است. اما حقيقت آن است كه اگرچه ما به ازاي شيوه اجرايي براي performative در زبان فارسي، براي ما تصوري دقيق از معناي اصطلاح و خواست و آن چه نيكولز قصد كرده فراهم نمي آورد، اما ليكن موضوع بيش از آن كه به تهامي نژاد مربوط باشد و يا فقدان انتخاب تركيب فارسي رسا، به مشكل نام گذاري و مفهوم سازي بيل نيكولز ربط دارد. من درست به يادم است كه در جلسات اوليه گروه مطالعات مستندمان سه سال پيش برگردان اين اصطلاح مورد بحث و گفت و گو قرار گرفت و تقريباً هم ما به ازاي فارسي پيشنهادي داراي مشكلي بود. با انتشار كتاب متوجه شدم كه در زمينه زبان انگليسي هم، اين چالش وجود داشته است و پانويس استلابروتزي گوياي توجه انتقادي او در همين مورد است.
بيل نيكولز در كتاب مرزهاي محو شده اين اصطلاح را به صورت مبهم به كار برده است تا «فيلم هايي را كه بر جنبه هاي ذهني گفتماني تأكيد دارند به صورت كلاسيك عيني است» توصيف كند. مسئله گفته هايي كه هم زمان به توصيف و اجراي كنش يك عمل مي پردازند (رجوع شود به كتاب روتزي ص 154) هيچ مشكلي را حل نمي كند، بلكه هرچه بيشتر به اشكال فهم مي افزايد و بايد گفت اين همان قلم مويي است كه در كتاب نارسا مانده و حتي برگردان عبارت پروتزي نه تنها كمكي به فهم روشن تر نكرده، بلكه در زبان فارسي به ابهام مفهوم افزوده است: «اجراي كنش يك عمل» واقعاً چه معني دارد؟
جدا از اين نكته ها تا جايي كه دقت كرده ام هرگز به نارسايي زباني و ترجمه اي در انتقال ايده هاي نيكولز برنمي خوريم و متن منزه و منقح باقي مي ماند.
2. ارائه يك طبقه بندي ساختاري نو
مزيت اول كتاب نيكولز، گشودن باب فكر كردن به يك طبقه بندي ساختارگرا در حوزه سينماي مستند، در زبان فارسي است. من نمي گويم كه چشم بسته مي توان با اين طبقه بندي نيكلولز موافق بود. خودم ايرادهايي به اين طبقه بندي و محدوديت ها دارم، اما شك نكنيد كه نسبت به تقسيم بندي تماتيك، اين پيشنهاد حاوي ايده تازه اي است. نمي گويم طبقه بندي تماتيك يك سره نادرست و بيهوده است. اما مسلماً در درك فضاي ساختماني اثر كمكي به مستندساز و مخاطب مستند نمي كند. هرچند وقتي كه ما هم با يك تفكر بسته به تقسيم بندي نيكولز نگاه كنيم، بهره اي نمي بريم. چه بسا بسياري فيلم ها گرايش به رهايي از نُرم هاي صلب دارند، تجربه هاي تركيبي و آزادي هستند كه ازحبس در يك محفظه ساختاري مي گريزند و البته بسياري از فيلم ها هم در قالب هاي كليشه اي ساخته مي شوند و باقي مي مانند. ولي براي مستندسازان ما، توصيف نيكولز ايده اي تازه اي مي تواند به ارمغان آورد. هرچند خود اين ايده سال هاست كه در سينماي مستند غرب شناخته شده و چيز آن قدر تازه اي نيست و مستندهاي آوانگارد كه به صورت پرفورمنس هاي ساختاري شكل و پسامدرنيستي اجرا مي شوند، از افق نوآوري هاي نيكولز فرامي روند. با اين همه شناخت نظري سينماي مستند از منظر ساختارگراي نيكولز براي مستندسازان ما كه سخت نيازمند اين مفاهيم نظري و فرابودن سطح دانش خود هستند، مفيد است.
3. سومين ويژگي كتاب رجوع به مستندهاي حرفه اي مهمي است كه در دهه 90 ساخته شد و همچنين از منابع مكتوب دانشگاهي و تئوريك اين دهه استفاده شده و در واقع خوانندگان فارسي زبان را با انديشه هاي جديدتري نسبت به آثار ترجمه شده پيشين آگاه مي كند كه منابعشان تا دهه 70 پيش مي آيد و مستندهاي 30 سال پيش را مورد اشاره قرار مي دهد. روياي بسكتبال (استيو جيمز، فرد ماركس و پيتر گيلبرن/1994)، شهر (رالف استانيز و ويلارد وان دايك/1993) و آثاري از رايدلي اسكات (1997) كاتي فيلد (1993) يا شيطان هرگز نمي خوابد (لوردس پرتيلو/1995) و صحراي كاديلاك (جاني الز/1997) مي تواند نمونه آورده شود. و كتاب مارلون فوئنتس (1995) و يا کن بورنز(1990) يا آيلين وورنوس (1992) نيز شاهد مثال ديگري است كه در كنار كتاب هاي دورهاي اني سي (1996) از انتشارات دانشگاه دوك و كاربلو مينگتون از انتشارات دانشگاه اينديانا 1988 و كتاب ماگدالينا (ابروسكي /1998) و ده ها نمونه ديگر، مي توان نام برد كه مزيتي متعلق به اين كتاب در ارتباط با جريان انداختن تفكر، نگرش و مفاهيم جديدتر در قلمرو تلاش هاي نظري جهان ميان ماست و بايد آن را قدر دانست.
4. بالاخره جدا از مواد و مصالح فراوان براي انديشيدن، آموختن و يا تفكري انتقادي نسبت به مفاهيم ابراز شده به وسيله نيكولز، بايد از حجم وسيع آشنا كردن دوستداران ايراني سينماي مستند با فيلم هاي پراهميت مستندي صحبت كرد كه متأسفانه، ضعف شديد عرضه آنها در ايران بسياري از مستندسازان و دوستداران مستند را نسبت به اين آثار بي خبر نگه داشته است.
انتشاراتي ها ميلي به ترجمه اين همه آثار مهم يا وارد كردن فيلم هاي مستند ارزشمند ندارد. سينمايي هم كه اين آثار را به نمايش بگذارد يا جايي كه سي دي هايش را بفروشد در دست نيست.
5. در اين نوشته مجال بحث وسيع وجود ندارد تا از همه جنبه هاي كتاب سخن بگويم و آن را معرفي كنم. بايد بخوانيدش. اما گفتني است كه در كتاب حرف هاي تازه اي وجود دارد درباره نحوه درگير شدن مستند با جهاني كه بازنمايي مي كند، بازنمايي ديگران و مباحث اخلاقي در اين باره و حقوق كساني كه در فيلم به نمايش درمي آيند. بحث بسيار نو درباره كيفيت صدا در مستند و آن چه كه به فيلم مستند صداي خاص خودش را مي بخشد. و علاوه بر نريشن و گفتار، خود شخصيت صدا و قدرت عظيم چينش و براهين پردازي و سنديت بخشي و سندگذاري صداي مستند در فيلم مستند در اين كتاب مطالب بسيار مهمي مي خوانيم و البته آن مباحث مربوط به طبقه بندي ويژه نيكولز و تمام تبعاتي كه در ادراك ساختاري فيلم به بار مي آورد سرجاي خود كه اين كتاب را با ابعاد طبقه بندي نيكولز در مورد سينماي توصيفي، انعكاسي اجرايي، شاعرانه و غيره آشنا مي كند.
منبع: نشريه فيلم نگار شماره 105